Pokora i czułość



  Łagodność Janusz Gołdy nie jest zwyczajną. To spokój i pokora wobec ludzkiego losu, pokora wobec słowa, które stanowi materią i narzędzie jego trwania. Poezja Gołdy, oszczędna w formie, ale bogata w obrazy i znaczenia, wnosi unikalny dystans wobec podmiotu lirycznego - niezależnie, czy jest nim człowiek, zjawisko natury, wielkie czy małe wydarzenie. Poeta ten potrafi spożytkować swoją wrażliwość i swój intelekt najwłaściwiej: szary, codzienny drobiazg czyni tak samo ważnym, jak to, zo zwykliśmy zauważać jako podniosłe i wielkie. Nie ma więc różnicy pomiędzy bólem człowieka, którego los rzucił w bieszczadzkie wyżyny i ostępy, a cierpieniem możnych tego świata. Życie zakreślone obszarem kuli Ziemi to, śmieciuch - wróbel jak i ci, którym dane było tworzyć historię swoje "małej ojczyzny".
  Znamienną jest dla tej poezji autentyczność i szczerość. Bohaterami wierszy są zazwyczaj osoby konkretne, tak jak Urszulka z "Trenów" Kochanowskiego, miejsca także - można je znależć na mapie, jak miejsca z wielkich powieści.
  "Zwyczajna łagodność" jest książką, którą Gołda pisał latami. Wiele z zawartych w niej wierszy publikowały tak znaczące pisma jak "Sycyna" choćby. Lecz autor nie śpieszył się z opublikowaniem tej liryki w formie zwartej. Pewnie czekał na ów stan łagodności, który pozwala przemyśleć swoje racje, pozwala je utrwalać jako prawdziwe i pewne, by nabrały sensu istnienia.
                                                            Jan Tulik   
                                                

..................................
* Janusz Gołda, "Zwyczajna łagodność", wydawnictwo WDK, Krosno 1998

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

                                          Liryczne Lesko


  Starych drzew się nie przesadza. Żle się przyjmują. Zwykle umierają. Także to przysłowie przypomina nam, że miejsce urodzenia i pierwszej młodości wywiera na człowieku niepowtarzalne piętno. Czyli miejsce zakorzenienia decyduje o naszym losie. O istocie takich miejsc napisał w swej ostatniej książce Najkrótszy przewodnik po samym sobie Gustaw Herling Grudziński. Przyznał, że pejzaże, topografia w wielu jego utworach, to nic innego jak miejsca dzieciństwa i młodości; wyznał on: "Obrazy i krajobrazy z dzieciństwa ciągle wracają - to znaczy, że tkwią we mnie gdzieś bardzo głęboko. Dlatego upieram się przy idei małych ojczyzn. Myślę wtedy nie o Polsce, która jako państwo jest zbyt szeroka do objęcia takimi uczuciami lecz o konkretnym rejonie mojej młodości."
  "Wiersze leskie" Janusza Gołdy są obrazem takiego właśnie punktu na ziemi. Pewnie każdy nosi w sobie, w swojej wyobrażni, pierwsze zapamiętane miejsca; przestrzenie i drzewa, rzekę i chmury, których konstelacje są nie do powtórzenia. To pierwsze doświadczenie zmysłu wzorku, ale - choć pewnie stoi to na drugim planie - doświadczenia wszystkich zmysłów. Zapewne stąd rozczarowania powrotów; wraca się w miejsca zapamiętane - konkretne obrazy, nawet zapachy, bo takie utrwaliła nasza pamięć i wyobrażnia. A tu las zagajnikiem, grożna rzeka raptem strumieniem... Czyli osadziło się nas jakieś Makondo, trochę surrealistyczne, miejsce nie powtórzenia. O takim  miasteczku pisze Gołda. A owe małe ojczyzny wcale nie muszą być wyłącznie miejscem naszego urodzenia. Są nimi także krajobrazy codziennego obcowania. Lesko Gołdy jest takim pejzażem - z wyboru. Ale zawłaszczonym, zakceptowanym przez nolen volens, choć może i świadomie.
  Obraz literacki, jeśli jest osadzony w jakimś tu i teraz, nabiera wyrazistości. Opiera się czasowi. Kiedy czytelnik potrafi opisane miejsca i zdarzenia nałożyć na plan lub mapę, powraca do lektury. Przyjmuje owe krajobrazy za swoje. Zatem to jedna z sił ocalających sztukę, także wiersze. A "Wiersze leskie" są mapą miasteczka i okolic. Lecz pewnie i poprzez  to, swoistą metaforą; bo obrazy Gołdy określają jednocześnie inne, prowincjonalne, pełne uroku - "miasteczka na ugrorach historii" (Pochwalny).
  Podczas lektury tych wierszy widzi się oczami wyobrażni lichtarze kasztanów nad ulicznym asfaltem, naiwnie wyrzeżbionego drwala-krasnala piłującego drewno przy fontannie, wróble grające w oko z  zkotem. Do obrazów tych dołączją doznania zmysłowe. Uliczki, ich zaułki, emanują swojskimi zapachami, upalny lipiec miesza woń lip z duchotą rozgrzanego asfaltu - to aura nieomal z prozy Bruno Szulca.
  Istnieje w tej poezji także inny, kultowy klimat. Przecież Lesko to tradycja kilka narodów. Jeden z wierszy jest zapisem nostalgicznej rozmowy z poetą Januszem Szuberem - mistrzem tworzenia również biieszczadzkich klimatów. Mówią o leskiej synagodze, o szczypcie zawilców na stoku wzgórza z pikami macew na szczycie; zadają sobie pytanie: czy dzieci depczące święte miejsca pochówku obudzą Meszulama? Konstatacja jest łagodnie prosta; nikt nie wstanie, nie obudzi się, a bogosławiony mąż Ezelier Meszulam żadnego z dzieci nie skarci, bowiem wie, jak niesforne potrafią być dzieci.
  Podobnie dzieje się w innych, ewokowanych z danego czasu, obrazach. Historię bieszczadzkich miejsc okrywa całun nostalgii. Dorażne dawne swary są tylko łagodnym echem - długie cienie gór, zdarzeń, ludzi  gdzieś na przełęczy nad Berehami, w martwej poświacie księżyca.
  Owa senność miasteczek, które zachowuą w pamięci często dawną świetność, została rzucona w ugory. Urok uliczek na wzniesieniu, skąd widać ruiny Sobienia nad taflą Sanu, pasące się nad rowem bydło, kury grzebiące przy kamieniach w pobliżu kirkutu, nastrój budzący reflaksje na temat powolnie płynącego czasu - wszystko to cofa naszą wyobrażnię do lat, w których ona budowała małą ojczyznę, Miasteczka te są realne - ze swoimi sklepikami, z hasłami żarliwie walczącymi o swoją powiatowość, z tanim winem pitym pod wiązem lub na ławczce w parku - ale są jednocześnie powidokiem, ze smugami blasków i cieni. Lecz poeta mimo to stara się wnosić płomyk nadzieii; że przecież ugory także karmiły ludzi; że ugory właściwie uprawiane dawały jakiś plon, a były w swojej osobności i jałowości bardziej czyste, prawdziwsze od targowisk próżności. Trzeba więc dać wiarę takiej poezji...

                                                                      Jan Tulik
                                              
.....................................
* Janusz Gołda, "Wiersze leskie", wydawnictwo Nonparel, Krosno 2001 


.......................................................

     

      Poeta z Jasionowa

   Nie wiem, czy nie obrazi się na mnie Poeta – Janusz Gołda, że Wiersze leskie odważam się nazwać wierszami dla wszystkich. Kiedyś, wielki poeta marzył, by jego książki zbłądziły pod strzechy. Myślę, że autor z Leska powinien być równie zarozumiały, nawet pewny siebie. Strzech wprawdzie dawni w Lesku nie ma, zrzucili je mieszkańcy parterowego miasteczka w Bieszczadach – w ostatniej dzikiej nie tyle krainie, co przyrodzie, ale czytelnicy kochają swego poetę, zwłaszcza, że nie jest wyklęty. Przez społeczność, Kościół, gazety ani kobiety.

   Poezja Gołdy nie jest ujarzmiona w słowo wiązane; jest zapisem tysiąca chwil, zdarzeń z dzisiaj i odległego wczoraj. Na pewno nie ma racji znany poeta Andrzej Bursa po trzykroć przeklinający małe miasteczka. Znawcy poezji znają jego „przekleństwo”…

   Lesko Gołdy jest jego poetycką ojczyzną chwil mijających w duchu poety, obok niego, w samej mieścinie aż po głębię Bieszczadów. Zegar na ratuszu bije trzy na piątą, kiedy Gołdę odwiedza Janusz Szuber – poeta z Sanoka – tak mówi o nim Europa.

   Tak zapisuje ten moment autor tomiku, które wydało wydawnictwo Nonparel znane głównie z Furty Jana Tulika, powieści, która rozsławiła krośnieńskiego twórcę i samo wydawnictwo. Pewne fakty są nierozłączne, a m kże nawet wszystkie fakty, tylko nie zdajemy sobie z tego sprawy, kiedy jesteśmy tylko czytelnikami, bo nie udało nam się być poetą: jak Gołdzie, Szuberowi, Tulikowi, Kulmanowi, Barbarze Bandurce, Jackowi Mączce, czy podkarpackiej Krystynie Lenkowskiej. Nie trzeba się dziwić, trzeba podziwiać: trumny na wymiar, pizza na telefon, książka dla wszystkich. Upalne lipcowe popołudnie. Skwar na ulicy Joselewicza… No tak, to uliczka, gdzie mieszka poeta. W pobliżu synagoga, w której po hebrajsku dawno napisano: Jaki straszny jest ten dom Boga.

   Brakuje mi tych słów w tomiku. Bo przecież są one tak samo ważne i nieważne, jak kłótnia synogarlic, leniwe spacery kobiet, bijatyki kawek na dachu czy furkot strzępu gazet w cudzych oknach. Nie, poezja Janusza Gołdy nie jest pyłem z gazet, rozsypańcem tysiąca ulotek, podartych (już niepotrzebnych) transparentów – Powiat dla Leska.

   Jest to poezja na wymiar Szuberowego ESSE, o egzystencji człowieka, który w Lesku znalazł swój port po udanej ucieczce z brzozowskiej wsi (Jasionowa), z tej samej co rzeżbiarz warszawskiej Nike i rzeszowskiej „cipki”; znalazł w n im przystań dla swojego życia, myśli, twórczości poetyckiej, prozatorskiej i reporterskiej.

   Tu wracają chwile z dzieciństwa, niestety – jakże już odległego: poeta widzi w pamięci ścieżkę przez las. I bliski niej – nią, do jakże skończonego obrazu: zupy z grzyba zwanego podciekiem, u mnie podciakiem, w tej chwili maltretowanym, bo kojarzonym z grzybem „szatanem”. A szatan jest tylko u niedouczonych zbieraczy.

   Gdzieś na klepisku przed boiskiem wróble z kotem grają w oko. Gdzieś stara kobieta siedzi na ławce przed domem – i zaraz ostra, krótko spisana jej historia: Miała piętnaście lat – pasła krowy. Była wiosna/ pierwsza miłość szybka, gwałtowna jak burza/ majowa. Matka wypędziła z domu. Poszła z drzazgą/ w sercu. Tak… Mąż wdowiec, siedemnaście lat starszy, czworo/ dzieci, chłop jak niedżwiedż, dobry człowiek/ szanował ją, kochał konie i ziemię – nie znęcał się/ bił otwartą dłonią…

   Gołda pisze wiersze kamerą: nagły, ostry najazd i w kadrze amerykańskim – mamy ludzką/ nieludzką poezję – zdarzenie przywołane, sprowokowane, mimowolne. Poeta, to ktoś, kto widzi więcej, dalej i inaczej niż inni. Ma więc prawo przestrzegać: Nie idż do lasu nocą. Nie chodż do lasu w dzień. W lesie złowieszcze orkiestry, ciurkoty, szepty, szelesty/ w lesie sekretne procesje/ cieciorki, boimki, kocanki/ pokrzyki, żagwice, chrobotki. Sierść, żądła, pazury, kły.

   Trzeba dać wiarę poezji – pisze Jan Tulik w posłowiu tomiku Gołdy. Trzeba przede wszystkim wierzyć poecie – jego świat, świat oglądu, przypomnień, nawoływań jest świadectwem zadomowienia się w Lesku, jak w regionie – w Bieszczadach, w dziczyżnie, którą pokochał sercem i okiem. Na szczęście piórem (komputerem) też. Świadectwo poezji Gołdy jest jego testamentem. Wszyscy zostali ocaleni. W starym świecie. W młodym powiecie.

                                    Augustyn Baran

   ..............................................................................


 
...........................................................
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

                                           

               

 

   osobny            

Radości i smutki spraw zwykłych
               

                                          
                      nota wydawcy